„Unterstadt” to książka oparta na wydarzeniach, które faktycznie miały miejsce w przeszłości w mieście Osijek. To fabularyzowany opis wydarzeń z perspektywy czterech pokoleń kobiet w jednej rodzinie. Bałkany były i w większości nadal są miejscem bardzo burzliwym pod względem geograficznym, kulturowym, a przede wszystkim politycznym. „Unterstadt” oznacza po niemiecku „Śródmieście”.
W XIX i XX wieku w Osijeku (Essegg/Eszék) nastąpił szybki rozwój gospodarczy i kulturalny, w dużej mierze dzięki niemieckim imigrantom. Jednak w środku II wojny światowej Niemcy stali się nieodpowiednim elementem mniejszościowym. Spowodowało to, że wielu rdzennych mieszkańców Osijeku, tzw. Essekerzy, znikali po wojnie w obozach lub zostali wypędzeni jako wrogowie. Ich majątek skonfiskowali partyzanci.
Powieść rozpoczyna się narracją Katariny Pavković, która pracuje w Zagrzebiu jako konserwator dzieł sztuki. Kiedy znajoma rodziny Józefina informuje Katarinę, że jej matka leży na łożu śmierci, jedzie pociągiem do Osijeka. Nie była tu osiemnaście lat. Ramową fabułą powieści jest pobyt Katariny w rodzinnym mieście, pochówek matki, sprzedaż domu i rozmowy z Józefiną. Rozmowy, które odkrywają przeszłość jej i jej rodziny. Józefina jest naocznym świadkiem historii i staje się jej przewodnikiem po życiu przodkowie. Kiedy Katarina odkrywa ukryte pudełko pełne fotografii, dowiaduje się o swojej rodzinie i powodach, dla których jej rodzice mieli taką różnicę emocjonalną i fikcyjny związek, dlaczego jej babcia Klara rozmawiała ze zmarłymi i dlaczego jej matka była tak niepewna i pełna ostrożności, że nie dała Katarinie szansy zadać jakiekolwiek pytania dotyczącego przeszłości. Dowiaduje się także o swojej prababci, Viktorija Meier z domu Richter i jej pradziadku, Rudolfie, hazardziście i kobieciarzu, cierpiącym na depresję żołnierzu frontu galicyjskiego I wojny światowej.
W miarę rozwoju akcji Katarina dowiaduje się także o siostrze swojej babci, Grecie Meier, aktorce i czarnej owcy w rodzinie, zbyt awangardowej jak na swoje czasy i dla małego miasteczka takiego jak Osijek. Greta zawsze miała własne, przyszłościowe zdanie i była niezależnym myślicielem, szczególnie w czasach kryzysu. To dokładnie z tego powodu porzucili ją jej własna matka i brat. Spierała się z bratem, Antunem Schneiderem, o ideologię Hitlera w Chorwacji i o nazizm, szczególnie jego ideę supremacji rasy aryjskiej, a także o konsekwencjach, jakie może ona i wojna przynieść, zwłaszcza biorąc pod uwagę kwestię żydowską. Greta nie chciała czekać następstwa historii z zamkniętymi oczami, więc dołączyła do partyzantów. To był świadomy sprzeciw także wobec gloryfikującej nazizm rodziny. Zarówno Greta, jak i Adolf zginęli w czasie II wojny światowej; Greta została zastrzelona jako partyzancka zdrajczyni, a Adolf zginął jako nazista.
Józefina opowiada też o babci Klary. Jej mąż, Peter Schneider, chętnie wstąpił do Stowarzyszenia Kulturalnego (Kulturbund) w przekonaniu, że jest to jego obowiązek jako Niemca i środek do zachowania swojej niemieckiej tożsamości. Rodzina trafiła do obozu pracy w Valpowie. Ci, którzy przeżyli, zostali zwolnieni z obozu jako członkowie mniejszości niemieckiej. Stają się obywatelami drugiej kategorii, stojącymi przed sądem cywilnym pozbawienie praw, bez mienia. Nie mogą mieszkać we własnych domach, ponieważ są zajęte przez zwycięzców. Straszna, upokarzająca sytuacja doprowadza babcię Wiktorię do szaleństwa.
Ta swoista saga rodzinna, ze szczególnym uwzględnieniem roli kobiet, stanowi formę dyskusji na temat tego, jak relacje międzyludzkie są odpowiedzialne za tworzenie wspomnień. Sprawy rodzinne, zwłaszcza tematy tabu, stają się metaforą przemilczeń historycznych.
Samo miasto jako fizyczny i kulturowy konstrukt przez swoje skrzyżowanie różnych tożsamości, jego ulice i domy są pamiątką, która staje się katalizatorem wspomnień. Przebywanie w mieście swojego dzieciństwa wywołuje lawinę emocji w Katarinie. Pokazują też, jak łatwo jest zapomnieć, jeśli jest się z tego środowiska pełnego wspomnień wyrwanym.
Był to głęboko niepokojący dramat rodzinny oparty na prawdziwych wydarzeniach, opowiedziany z perspektywy czterech kobiet w rodzinie o niemieckim pochodzeniu. Akcja rozgrywa się w okresie od I wojny światowej do początków XXI wieku, obejmując zasięgiem wspomnienia prababki, babki, matki i samej bohaterki.
Monika Kilijańska
Autor: Ivana Šojat
Tłumaczenie: Siniša Kasumović
Tytuł: Unterstadt
Tytuł oryginalny: Unterstadt
Wydawnictwo: Biblioteka Słów
Wydanie: I
Data wydania: 2023-11-20
Kategoria: literatura piękna
ISBN: 9788396309532
Liczba stron: 428