Nie ma chyba kultury, w której spuściźnie literackiej nie znalazłaby się opowieść o miłości równie wielkiej, co nieszczęśliwej i z góry skazanej na porażkę. Włosi mają historię Romea i Julii, Francuzi Tristana i Izoldy, Arabowie Lajli i Madżnuna, grecy Orfeusza i Eurydyki, Azerowie natomiast Alego i Nino. Opowieść o miłości chrześcijanki i muzułmanina z Baku zrodziła się w wyobraźni Lwa Nussimbauma, azerskiego pisarza, dziennikarza i orientalisty, chrześcijanina nawróconego na islam, który swą jedyną powieść wydał pod pseudonimem Kurban Said. Opublikowana w Wiedniu w 1937 roku książka Ali i Nino dziś ma status klasyki literatury azerskiej, a o jej popularności świadczy choćby liczba zapożyczeń do innych niż literatura dziedzin sztuki – powieść Kurbana Saida była kilkukrotnie przenoszona na ekran, wystawiana na deskach teatralnych w formie dramatu i musicalu, stała się także inspiracją dla rzeźbiarki Tamary Kvesitadze, której pomnik przedstawiający Alego i Nino w 2010 roku stanął w gruzińskim mieście Batumi.
Skąd tak wielka popularność powieści, której daleko przecież do prawdziwych arcydzieł światowej literatury? Nie bez znaczenia jest tu z pewnością fakt, że Ali i Nino to jedna z tych książek, o których śmiało i bez przesady można powiedzieć, że każdy czytelnik znajdzie w niej coś dla siebie, i nie będzie w tym stwierdzeniu ani krzty przesady. Największe używanie będą mieli, rzecz jasna romantycy, Kurban Said opisał bowiem miłość najpiękniejszą ze wszystkich, a więc taką, której nawet śmierć nie jest w stanie przezwyciężyć. Alego i Nino dzieli wszystko – pochodzenie, religia, tradycje przodków, nawet język, łączy tylko jedno: trwające od wczesnych lat dziecięcych uczucie. Ona to gruzińska księżniczka, chrześcijanka wychowana w duchu europejskich wartości. On jest natomiast muzułmańskim chanem, człowiekiem pustyni hołdującym tradycyjnej plemiennej moralności. Oboje są dobrze wykształceni, o ile jednak ją cechuje przynależna damom ogłada, o tyle on zachował w sobie dzikość, porywczość i wojowniczość muzułmańskich przodków. Oboje odznaczają się również mocnymi charakterami, co czyni ich miłość wyjątkowo burzliwą i namiętną. W przeciwieństwie do Romea i Julii, do których często są porównywani, Ali i Nino nie muszą pokonywać niechęci własnych krewnych ? obie rodziny, pomijając czysto kobiece obawy matki panny Kipiani, wiedzą, że tak młody chan, jak i nastoletnia księżniczka stanowią dobrą partię. Przeszkodą są tradycje i religie, w których Ali i Nino zostali wychowani ? ona nie widzi siebie w roli pokornej, ukrytej pod hidżabem muzułmańskiej żony, on nie potrafi wyrzec się wartości, którymi kierowali się jego wielcy przodkowie. Ich miłość, mimo młodego wieku zakochanych, jest jednak na tyle silna i dojrzała, że Ali i Nino są w stanie uszanować racje i poglądy partnera, pozostając jednocześnie przy własnych przekonaniach.
Ali i Nino to jednak coś więcej niż romans. Powieść Kurbana Saida stanowi bowiem upajającą rekonstrukcję życia w Baku w pierwszych latach XX wieku, dzięki czemu nawet czytelnicy mało zainteresowani romantyczną miłością, mogą ją czytać niemal bez wytchnienia. Opisane w książce Ali i Nino Baku to zachwycająca mozaika kulturowa, miasto w którym krzyżowały się, a raczej przenikały tradycje perskie, arabskie, gruzińskie, ormiańskie i rosyjskie – ilu mieszkańców, tyle języków, religii i wartości. Najstarszy i największy port na Morzu Kaspijskim tuż przed wybuchem I wojny światowej tętnił życiem, stanowił punkt, w którym nowoczesność spotykała się z tradycją, Azja z Europą, islam z chrześcijaństwem. Kurban Said w niezwykle barwny sposób opisał świat, który mimo tak wielu różnic, był w stanie znaleźć wspólny język. Co istotne, w żaden sposób nie wartościował żadnego z przedstawianych systemów religijnych i moralnych – pisarz przyjął raczej pozycję życzliwego kronikarza odchodzącego świata, niż surowego sędziego. Jedynie w wątku perskim, daje się odczuć lekka przygana odnośnie traktowania kobiet – Kurban Said pokazuje jednak równolegle jak trudno jest emancypować mężczyzn, rozdartych między miłością do żon a tradycyjnym, pustynnym pojmowaniem idei męskiego honoru.
Powieść Kurbana Saida powinna przypaść do gustu również miłośnikom przygód, nie brakuje tu bowiem wątków zemsty rodowej, pustynnych pościgów, porwań i strzelanin. Wszystko to opisane zostało niezwykle plastycznym, działającym na wyobraźnię, a zarazem dość oszczędnym językiem, który nie zestarzał się mimo upływu kilku dziesięcioleci od momentu powstania powieści Ali i Nino. Akcja jest wartka, autorowi nie brakuje poczucia humoru, cała opowieść utrzymana jest jednak w nostalgicznym, niemal melancholijnym klimacie. Niewykluczone, że nastrój ten udziela się czytelnikowi, gdyż wie on jak smutny i szybki koniec czeka świat Alego i Nino. Wie także, że miłość między młodym chanem i piękną, zadziorną księżniczką nie może skończyć się dobrze. Ali i Nino to piękna powieść, potrafiąca wzruszyć do łez, a jednak daleka od taniej, harlequinowskiej ckliwości. Idealna lektura dla czytelników, szukających w literaturze głębokich emocji.
Blanka Katarzyna Dżugaj
