\”Polska 1918\” autorstwa Pawła Skibińskiego to próba przekrojowego przedstawienia sytuacji na terenach polskich w momencie odradzania się kraju. Książka jest zbiorem esejów skupiających się na różnych fragmentach ówczesnej rzeczywistości. Duży, sześciuset stronicowy tom, wzbogacony licznymi zdjęciami i przedrukami dokumentów wygląda obiecująco – wydawnictwo zadbało o godną oprawę dla istotnej publikacji w jubileuszowym roku.
Paweł Skibiński rozpoczyna swoją opowieść od Warszawy listopada 1918 roku. Jest to moment kluczowy, jednak w dalszych tekstach autor ukazuje jak rozwlekły w czasie był w rzeczywistości proces tworzenia niepodległego państwa. Wraca do wydarzeń wcześniejszych, opisuje działania Polaków poprzedzające odzyskanie przez Polskę niepodległości, stanowiska innych państw i obcych polityków do sprawy polskiej. Przede wszystkim skupia się jednak na wewnętrznej sytuacji kraju.
Dużo miejsca autor poświęca nastrojom politycznym, próbie tworzenia polskich struktur władzy na poszczególnych terenach w roku 1918 oraz wyborom parlamentarnym 1919 roku. Dostajemy tu przedruk list wyborczych, które same w sobie są niezwykle wymowne – przede wszystkim poprzez naprawdę imponującą liczbę kandydatów z mniejszości żydowskiej oraz kobiet startujących w wyborach. Pełniejszy obraz tej sytuacji otrzymujemy zresztą w tekście. Pejzaż polityczny uzupełniono tu opisem sylwetek wybranych postaci, dosmaczając je między innymi uszczypliwymi i – jak podkreśla autor – trafnymi spostrzeżeniami dziennikarza parlamentarnego żydowskiego pochodzenia, Bernarda Singera. Szczególnie nisko autor pochyla się nad \”ojcami niepodległości\”, podkreślając oddzielnie rolę każdego z nich w odzyskiwaniu suwerenności przez Polskę. Pisze więc o Romanie Dmowskim, Ignacym Paderewskim, Wincentym Witosie, Ignacym Daszyńskim, Wojciechu Korfantym i generale Józefie Hallerze. Józefowi Piłsudskiemu poświęca cały rozdział. Niemniej nie faworyzuje nikogo, docenia wkład każdego z nich – i nie tylko – w polską sprawę, patrząc jednak trzeźwo na negatywne strony ich osobowości, poglądów, czynów, uprzedzeń. Piłsudskiemu oddaje jego niewątpliwe zasługi, jednocześnie zaznaczając nieproporcjonalność przypisywanego mu znaczenia do jego faktycznych dokonań. Podobnie traktuje każdą z opisywanych postaci – bez względu na ich sympatie polityczne czy pochodzenie.
Kolejnym zagadnieniem poruszanym w książce jest kształtowanie się obszaru Polski i sytuacja na poszczególnych jej obszarach. Oddzielnie potraktowano Śląsk, Lwów, Wileńszczyznę, Wielkopolskę, Warszawę i Kraków. Tutaj otrzymujemy wgląd w przekrój narodowości, nastroje społeczne i polityczne, problemy, konflikty.
Bardzo ciekawie w książce przedstawione są problemy związane z łączeniem rzeczywistości ukształtowanych pod zaborami trzech różnych państw w możliwie jednolitą strukturę. Autor ukazuje odmienne rozwiązania prawne, strukturalne i społeczne. Bierze pod uwagę takie zagadnienia jak prawo do rozwodów, rozstaw torów na poszczególnych terenach, czy poziom ich elektryfikacji i kanalizacji. Oddzielnie traktuje również poziom zniszczeń, przedstawiając odpowiednie statystyki jak i kulisy powstania i znaczenie zniszczeń.
Pochylając się nad społecznością zamieszkującą obszary kształtującej się Rzeczypospolitej autor przedstawia procentowy przekrój ludności pod względem narodowościowym i etnicznym, a także stosunki między tymi grupami. Nie omija trudnych tematów, przedstawia ich tło i cytuje ówczesnych obserwatorów z kraju i zagranicy. W oddzielnych rozdziałach pisze o strukturze religijnej początków II RP oraz o stosunku hierarchów i wiernych poszczególnych wyznań do odradzającego się kraju, a także o ich roli w tym procesie. Pisze również kobietach w Polsce sprzed wieku – poświęca im oddzielny, obszerny rozdział, naprawdę inspirujący. Mnie osobiście niezwykle przypadł do gustu tekst na temat ówczesnych literatów, pisany pod kątem ich stosunku do Niepodległej – zwięzły, treściwy, pełen zrozumienia ale nie unikający patriotycznych akcentów.
Książka jest znakomita. Autorowi w przyjemnej i nierozwlekłej narracji udało się nakreślić złożony obraz kształtującej się Rzeczypospolitej Polskiej w naprawdę wielu odsłonach. Zakres tematów jest imponujący. I choć nie są to teksty potężne i z pewnością nie wyczerpują tematu, to dają pewne pojęcie o opisywanych rzeczywistościach, zarysowują klimat tamtych czasoprzestrzeni. Liczne fotografie, dokumenty, cytaty dopełniają opowieści. Jedyną rzeczą, do której mogłabym się ?przyczepić? jest nieliczność przypisów i brak klasycznej bibliografii – \”Uwagi bibliograficzne\” przedstawione na końcu książki są nieco mniej wygodne w przeglądaniu. Trzeba jednak przyznać, że ta forma pozwala łatwiej wybrać interesujące nas źródła. Cieszy z kolei wyważony język i brak doktrynalnego podejścia do historii, a po prostu próba przedstawienia prawdy. Tam, gdzie autor pokusił się o własną analizę – jak choćby w rozdziale dotyczącym Józefa Piłsudskiego – przytacza argumenty, nie dywagacje i domysły. I pozostawia przestrzeń do przetrawienia przedstawianych informacji. \”Polska 1918\” to przyzwoita lektura wydana na setną rocznicę powrotu Polski na mapę Europy.
Iwona Ladzińska
