Utracone skarby kultury w czasie wojny – zrabowane przez okupantów, zniszczone w trakcie walk czy zaginione w inny sposób – wciąż stanowią jedną z niezagojonych ran polskiej historii i niezamkniętych spraw w stosunkach międzynarodowych. Część dzieł odnajduje się na aukcjach lub w prywatnych zbiorach. Niektóre udaje się odzyskać bez większych problemów, o inne toczone są boje prawne, jednak niemal zawsze droga tych dzieł od ich powstania do odnalezienia po latach od zaginięcia bywa długa, kręta, a często zaskakująca. “Sztuka zagrabiona 2. Madonna znika pod szklanką wody” Włodzimierza Kalickiego i Moniki Kuhnke to drugi tom opowieści o losach takich właśnie zaginionych dzieł.
Książka składa się z jedenastu rozdziałów, z których każdy jest w dużej mierze historią pojedynczego dzieła, acz często powiązaną z losami innych arcydzieł. Są to również opowieści o autorach tych tworów oraz o ludziach, przez których ręce przewijały się one w ciągu długich dekad.
Książka jest niezwykle szczegółowa, skrupulatne badania autorów wypływają niemal z każdej karty. Ich zaciętość reporterska przywodzi wręcz na myśl drobiazgowe badania genialnych detektywów z klasycznych powieści kryminalnych. Czyni to publikację niezmiernie cennym i obszernym zbiorem informacji, jednocześnie jednak dla osób szukających bardziej skondensowanej formy może być trudniejsza w odbiorze. Dzieła opisywane w książce często przechodziły z rąk do rąk, a przez ich historię przewijało się tak wiele osób – właścicieli, złodziei, paserów, prawników, marszandów – iż łatwo się pogubić. W niektórych fragmentach opowieść zmienia się w wyliczankę.
Losy opisywanych dzieł są często zaskakujące i dają nowe spojrzenie na pewne zjawiska. Przyjęło się sądzić, że ich złodziejami w okresie drugiej wojny światowej byli jedynie Niemcy i Rosjanie, ewentualnie rodzimi przedstawiciele półświatka czy wygłodniała biedota korzystająca z okazji. Nigdzie głośno nie było na przykład o amerykańskich oficerach usiłujących przywłaszczyć sobie to i owo choćby z kolekcji Czartoryskich. Historia ma jeszcze wiele do opowiedzenia.
“Sztuka zagrabiona 2. Madonna znika pod szklanką kawy” to pięknie wydane i obszerne tomiszcze, bogato ilustrowane fotografiami. W charakterze reportaż łączący w sobie opowieści biograficzne, historyczne i detektywistyczne mocno zanurzone w świecie sztuki. Czyta się ją całkiem dobrze, choć wielość informacji nieco spowalnia niekiedy tempo lektury. Książka ta przede wszystkim jest jednak niezwykle potrzebna. Nie tylko przybliża prawdziwe skarby sztuki, fragmenty historii, losy ludzkie, ale również przypomina o niezagojonych ranach w stosunkach międzynarodowych. Ciekawa, intrygująca, potrzebna.
Iwona Ladzińska
